(a. i. c. : aktâb, kutûb) : 1) dönen bir çarkın aksi. 2) dünyâ yuvarlağının ekvatordan en uzak olan ve yer ekseninin geçtiği varsayılan iki noktasından her biri. 3) elektrik ceryânını meydana getiren potansiyel farkının en yüksek dereceyi bulduğu iki noktadan her biri. 4) bir mıknatıs demirinin iki ucundan her biri. 5) Bir tarîkatin ulu’su [Gavs’ten sonra gelir] . 6) bir mevzuda geniş bilgisi ve salâhiyeti olan kimse. 7) bir grupun, bir kavmin başı, ulu’su, büyüğü.

iz. ar. cm: aktâb. 1. Dönen bir küre veya tekerleğin merkezinden geçen şiş veya kazık ki onun üzerine devr olunur. n. 2. Kürre-i arzın hatt-ı istivâdan en uzak olan iki ucundan beheri ki, bu kürrenin döndüğü mihver-i mevhûmun geçtiği noktalardır: قطب شمالى kutb-ı şimâlî (kuzey kutbu), قطب جنوبى kutb-ı cenûbî (güney kutbu), قطبين kutbeyn = bu iki kutup, kutb-ı hakîkî; قطب مقناطيسى kutb-ı mıknatısî = pusula ibrelerinin müteveccih oldukları nokta ki, kutb-i hakîkîden yirmi üç dereceye kadar tahallüf edip, bu tahallüf de mevkiye göre değişir. 3. ht. Kutb-ı şimâlî hizâsında ve Dübb-i Asgar’ın ucunda bulunan necm-i sâbit ki gayr-i müteharrik görünür, demirkazık. 4. mc. Bir cemâat ve tâifenin maddî veya mânevî reîs ve muktedâsı ve her devirde bir tek olarak bulunduğuna itikâd olunan veliyyu’llâh: kutbü’l-ârifîn; o zât zamanının kutbu idi.

اَلْقَطَبُ [el-katab] (fethateynle) Bir kimse mekîl ve mevzûnâta dâ’ir bir nesne iştirâ eyledikte ibtidâ-yı emrde bir mikdârını keyl ile yâhûd vezn ile alıp bakiyyesini keyl ve vezn eylemeksizin makbûda kıyâs ve i’tibâr ile ber-vech-i tahmîn götürü almak ma’nâsınadır ki bundan nehy-i şer’i vârid olmuştur; yukâlu: أَخَذَهُ قَطَبًا وَهُوَ أَنْ يَأْخُذَ الشَّيْءَ ثُمَّ يَأْخُذَ مَا بَقِيَ عَلَى حَسَبِ ذَلِكَ جُزَافًا بِغَيْرِ وَزْنٍ يُعْتَبَرُ فِيهِ بِاْلأَوَّلِ

اَلْقَطْبُ [el-katb] (ضَرْبٌ [darb] vezninde) ve اَلْقُطُوبُ [el-kutûb] (قُعُودٌ [ku’ûd] vezninde) Çîn-i çebîn göstermek ma’nâsınadır ki kaşlarını çatıp gözlerinin aralığını buruşturup yüzünü gözünü eğmekten 'ibârettir; yukâlu: قَطَبَ الرَّجُلُ قَطْبًا وَقُطُوبًا مِنَ الْبَابِ الثَّانِي إِذَا زَوَى مَا بَيْنَ عَيْنَيْهِ وَكَلَحَ Ve kesmek ma’nâsınadır; yukâlu: قَطَبَ الشَّيْءَ إِذَا قَطَعَهُ Ve biriktirmek ma’nâsınadır; yukâlu: قَطَبَ الشَّيْءَ إِذَا جَمَعَهُ Ve şerbet ve şarâba su katmak ma’nâsınadır; yukâlu: قَطَبَ الشَّرَابَ إِذَا مَزَجَهُ يَعْنِي بِالْمَاءِ Ve bir kimseyi darıltmak ma’nâsınadır; yukâlu: قَطَبَ فُلاَنًا إِذَا أَغْضَبَهُ Ve doldurmak ma’nâsınadır; yukâlu: قَطَبَ اْلإِنَاءَ إِذَا مَلَأَهُ Ve çuvalın kulplarını birbirine geçirdikten sonra iki tarafını büküp kavuşturmak ma’nâsınadır; yukâlu: قَطَبَ الْجُوَالِقَ إِذَا أَدْخَلَ عُرْوَتَيْهِ فِي اْلأُخْرَى ثُمَّ ثَنَى وَجَمَعَ بَيْنَهُمَا Ve birikmek ma’nâsınadır; yukâlu: قَطَبَ الْقَوْمُ إِذَا اجْتَمَعُوا

vulg. kutup, s. (dual قطبان obl. قطبین, pl. اقطاب قطوب، قطبە،) 1. The axle of a millstone. 2. The pole of a sphere. 3. A chief, a centre of influence. 4. The chief of God’s saints upon earth. 5. The pole-star.

s. pl. of قطبە kutbe.

اَلْقَطْبُ [el-katb] Çarh ağacı ki değirmen onun üzerinde döner; kâf’ın zammı ve fethiyle ve kesriyle lügattır. Ve قُطْبٌ [kutb] (kâf’ın zammıyla) Şol yıldızdır ki Cedy’le Ferkadân beyninde olur. Ve felek onun üzerinde döner. Ve قُطْبٌ [kutb] Bir kavmin ulusuna derler ki onların umûru onun üzerine devr eder; yukâlu: صَاحِبُ الْجَيْشِ قُطْبُ رَحَى الْحَرْبِ Ya’nî “Serdâr-ı 'asker değirmen kutbu gibidir” ki umûr-ı 'asker onun üzerine devr eder.

اَلْقَطْبُ [el-katb] (kâf’ın fethi ve tâ’nın sükûnuyla) ve اَلْإِقْطَابُ [el-iktâb] (hemzenin kesriyle) Şarâbı karıştırmak; yukâlu: قَطَبَ الشَّرَابَ مِنَ الْبَابِ الثَّانِي وَأَقْطَبَهُ أَيْ مَزَجَهُ Ve قَطْبٌ [katb] Çuvalın kulpun birbirine geçirmeğe de derler, eger iki cânibinden olursa قَطْبٌ [katb] ve eger bir cânibinden olursa سَلْقٌ [selk] derler. Ve قُطْبٌ [kutb] Alnı devşirmek ki hışım zamânında ederler; yukâlu: قَطَبَ بَيْنَ عَيْنَيْهِ أَيْ جَمَعَ