اَلْقَدَمُ [el-kadem] (fethateynle) ve اَلْقُدْمَةُ [el-kudmet] (غُرْفَةٌ [gurfet] vezninde) ve اَلْقِدَمُ [el-kidem] (عِنَبٌ ['ineb] vezninde) Sâbıka fi’l-emr ma’nâsınadır ki bir husûsta sâ’irleri sebk ve takaddümlük eser ve hâletinden 'ibârettir; yukâlu: لَهُ قَدَمٌ وَقُدْمَةٌ وَقِدَمٌ فِي هَذِهِ الْخِدْمَةِ أَيْ سَابِقَةٌ Ve قَدَمٌ [kadem] (fethateynle) Hayr ve birr ve hasene cihetinde derece ve mertebe sâhibi adama denir; mü’ennesi قَدَمَةٌ [kademet]tir; yukâlu: هُوَ قَدَمٌ فِي الْخَيْرِ أَيْ لَهُ مَرْتَبَةٌ فِيهِ Ve ayağa denir, رِجْلٌ [ricl] ma’nâsına. Ve قَدَمٌ [kadem] lafzı mü’ennestir; Cevherî’nin tezkîr ile وَاحِدُ الْأَقْدَامِ ta’bîri sehvdir, savâb olan وَاحِدَةُ الْأَقْدَامِ olmaktır hâ’yla; cem’i أَقْدَامٌ [akdâm] gelir. Şârih der ki 'uzv te’vîliyle tezkîri câ’izdir.

قُدَمُ [kudem] (زُفَرُ [zufer] vezninde) Yemen’de bir küçük kabîle adıdır. Ve bir mevzi’ ismidir; ondan a’lâ bezler çıkar, ثِيَابٌ قُدَمِيَّةٌ ona mensûbdur.

اَلْقَدَمُ [el-kadem] (fethateynle) ve اَلْقُدْمَةُ [el-kudmet] (غُرْفَةٌ [gurfet] vezninde) ve اَلْقِدَمُ [el-kidem] (عِنَبٌ ['ineb] vezninde) Sâbıka fi’l-emr ma’nâsınadır ki bir husûsta sâ’irleri sebk ve takaddümlük eser ve hâletinden 'ibârettir; yukâlu: لَهُ قَدَمٌ وَقُدْمَةٌ وَقِدَمٌ فِي هَذِهِ الْخِدْمَةِ أَيْ سَابِقَةٌ Ve قَدَمٌ [kadem] (fethateynle) Hayr ve birr ve hasene cihetinde derece ve mertebe sâhibi adama denir; mü’ennesi قَدَمَةٌ [kademet]tir; yukâlu: هُوَ قَدَمٌ فِي الْخَيْرِ أَيْ لَهُ مَرْتَبَةٌ فِيهِ Ve ayağa denir, رِجْلٌ [ricl] ma’nâsına. Ve قَدَمٌ [kadem] lafzı mü’ennestir; Cevherî’nin tezkîr ile وَاحِدُ الْأَقْدَامِ ta’bîri sehvdir, savâb olan وَاحِدَةُ الْأَقْدَامِ olmaktır hâ’yla; cem’i أَقْدَامٌ [akdâm] gelir. Şârih der ki 'uzv te’vîliyle tezkîri câ’izdir.

اَلْقَدْمُ [el-kadm] (هَدْمٌ [hedm] vezninde) ve اَلْقُدُومُ [el-kudûm] (قُعُودٌ [ku’ûd] vezninde) Takaddüm eylemek ma’nâsınadır ki bir kimsenin önüne geçmekten 'ibârettir; yukâlu: قَدَمَ الْقَوْمَ قَدْمًا وَقُدُومًا مِنَ الْبَابِ الْأَوَّلِ إِذَا تَقَدَّمَهُمْ Ve قَدْمٌ [kadm] Dilîrlik ve cür’et eylemek ma’nâsınadır; yukâlu: قَدَمَ فُلَانٌ وَقَدِمَ قَدْمًا مِنَ الْبَابِ الْأَوَّلِ وَالرَّابِعِ بِمَعْنَى أَقْدَمَ

اَلْقَادِمُ [el-kâdim] İnsânın başına ıtlâk olunur ki a’zânın mukaddemidir; cem’i قَوَادِمُ [kavâdim]dir. Ve ineğin ve nâkanın göbekten tarafa olan iki ön memelerine قَادِمَانِ [kâdimân] ıtlâk olunur. Ve قَادِمٌ [kâdim] قُدُومٌ [kudûm]-ı âtîden ism-i fâ’ildir, seferden vatanına 'avdet edip gelen adama denir; cem’i قُدُمٌ [kudum] gelir, عُنُقٌ ['unuk] vezninde ve قُدَّامٌ [kuddâm] gelir, زُنَّارٌ [zunnâr] vezninde. Ve قَادِمُ الرَّحْلِ [kâdimu’r-rahl] semerin ön kaşına denir. Ve bir recül ismidir. Ve bir küçük dağın adıdır.

i. Maden tünbelek.

iz. ar. cm: akdâm. 1. Ayak, pâ: kadem basmak. 2. Adım, hatve: kadem atmak. 3. Yarım arşınlık mesâfe ölçüsü: yirmi kadem boyu vardır; İngiliz kademi = metre sülüsü (üçte biri). 4. mc. Türkçe uğur, meymenet, yümn: kadem getirmek = uğurlu olmak; hoş geldiniz, kadem getirdiniz.

(a. c. : akdâm) : 1) ayak. (bkz. : pâ). 2) adım. (bkz. : hatve). 3) yarım arşın uzunluğunda bir ölçü. 4) uğur. Hoj-ka-dem : 1) uğurlu; 2) i. eskiden saraylarda bâzı cariyelere takılan ad. Sâbit-kadem : sebat eden, devam eden, sürekli.

iz. ar. 1. Eskilik, eski zamandan kalmış olma: bu şehrin kıdemi. 2. Diğerinden daha eski olma, zamanca ileri bulunma, bir rütbe ve memuriyyet vesâireye diğerlerinden evvel nâil olmuş bulunma: terfî husûsunda yalnız ehliyet ve dirâyete bakılmayıp kıdeme de riâyet olunur; o adamın kıdemi vardır; kıdemce cümlemizden ileridir. 3. Kadîm olma, ibtidâsı olmama, kadîmlik, ezelîlik: âlemin kıdemine kâil olacak hiçbir akl-ı selîm sâhibi yoktur.

اَلْقَضْمُ [el-kadm] (kâf’ın fethi ve dâd-ı mu’cemenin sükûnuyla) Dişin uçlarıyla nesne yemek, ‘alâ-kavlin kuru nesne yemek ma’nâsınadır ki çatırtılı patırtılı olur, kuru simit ve gevrek gibi; yukâlu: قَضِمَ الرَّجُلُ قَضْمًا مِنَ الْبَابِ الرَّابِعِ إِذَا أَكَلَ بِأَطْرَافِ أَسْنَانِهِ أَوْ أَكَلَ يَابِسًا Ve minhu’l-meselu: “يُبْلَغُ الْخَضْمُ بِالْقَضْمِ” أَيِ الشَّبْعَةُ تُبْلَغُ بِالْأَكْلِ بِأَطْرَافِ الْفَمِ Ya’nî “Dişlerin uçlarıyla azca azca yiyerek şiba’ hâsıl olur.” Vusûl ve bülûgu ba’îd olan maksada yapça yapça tedrîci 'azm ve tahammül ile erişilir diyecek mahalde îrâd olunur.