(a. i. c. : a’yân, uyûn) : 1) göz. 2) aslı, kendisi. 3) bir şeyin eşi, tıpkısı. 4) kaynak, pınar, (bkz. : a’yün). 5) Osmanlı alfabesinin yirmi birinci harfi, (bkz. : ayın).

iz. ar. cm: uyûn, a‘yün, a‘yân. [Arabîde müennestir.] 1. Göz, çeşm, dîde: نور عینم nûr-ı aynım = gözümün nûru; عین واحد ayn-ı vâhid = bir gözlü, bir gözü kör. 2. Pınar, kaynak. n. 3. Bir şahıs veya şeyin kendisi, zâtı, aslı: bu at, bu araba o vakit gördüğünüzün aynıdır; bu varakanın aynını bana verdi, sûretini sen al. 4. Bir şeye çok benzeyen misâli, tıbk, sûret, tamâmıyla müşâbih şahıs veya şey: bu da onun aynıdır; bunun aynını çıkarmalı. 5. tıbk, sırf, mahz: ayn-ı kerâmet; ayn-ı hatâ. 6. Bir memleketin muteberân ve eşrâfı [lisânımızda müfredi bu mana ile kullanılmayıp, üçüncü cem‘i müsta‘meldir:] a‘yân-ı memleket. ba: اعیان a‘yân. 7. Şekli esâsen göze benzeyen (ع ayn) harfinin ism-i müştereki: ayn-ı mühmele ki, ayn-ı mu‘cemeden tefrîk için böyle denilir. 8. hk. Hâne ve at ve tencere gibi muayyen ve müşahhas olan şey.

iz. ar. cm: uyûn, a‘yün, a‘yân. [Arabîde müennestir.] 1. Göz, çeşm, dîde: نور عینم nûr-ı aynım = gözümün nûru; عین واحد ayn-ı vâhid = bir gözlü, bir gözü kör. 2. Pınar, kaynak. n. 3. Bir şahıs veya şeyin kendisi, zâtı, aslı: bu at, bu araba o vakit gördüğünüzün aynıdır; bu varakanın aynını bana verdi, sûretini sen al. 4. Bir şeye çok benzeyen misâli, tıbk, sûret, tamâmıyla müşâbih şahıs veya şey: bu da onun aynıdır; bunun aynını çıkarmalı. 5. tıbk, sırf, mahz: ayn-ı kerâmet; ayn-ı hatâ. 6. Bir memleketin muteberân ve eşrâfı [lisânımızda müfredi bu mana ile kullanılmayıp, üçüncü cem‘i müsta‘meldir:] a‘yân-ı memleket. ba: اعیان a‘yân. 7. Şekli esâsen göze benzeyen (ع ayn) harfinin ism-i müştereki: ayn-ı mühmele ki, ayn-ı mu‘cemeden tefrîk için böyle denilir. 8. hk. Hâne ve at ve tencere gibi muayyen ve müşahhas olan şey.

Mütercim der ki Mukaddime-i Zemahşerî’de meşrûh olduğu üzere عَيْنٌ [‘ayn] lafzı elfâz-ı müşterekenin eşheri ve ma’nâ cihetinden ekseridir. Ve medlûlü olan ma’nâların ba’zı mevzû’un leh-i hakîkî ve ba’zı mecâzîdir ve بَاصِرَةٌ [bâsiret] te’vîliyle mü’ennestir. Ve Râgib’in beyânına göre ma’ânî-i sâ’ire birer münâsebetle müste’ârdır, meselâ eşref-i a’zâ’ olduğundan kendiden sâhib-i fazl u meziyyet nesneler isti’âre olunur. Ve cüz’-i a’zam olduğundan nefs ve zât ma’nâsına isti’mâl olunur. Ve عَيْنٌ ['ayn] Ehl-i belede denir; fethateynle lügattir; yukâlu: بَلَدٌ قَلِيلُ الْعَيْنِ أَيْ أَهْلِهِ Ve hâne cemâ’atine denir; yukâlu: مَا بِالدَّارِ عَيْنٌ أَيْ أَهْلُهَا Ve masdar olur göz değirmek ma’nâsına; yukâlu: عَانَهُ يَعِينُهُ عَيْنًا إِذَا أَصَابَهُ بِعَيْنِهِ Ve ba’zı gözde olan isâbet hâssasına denir ki her neye nazar eylese isâbet eder; yukâlu: بِهِ عَيْنٌ أَيْ إِصَابَةٌ فِي عَيْنِهِ Ve insâna denir; ve minhu yukâlu: مَا بِالدَّارِ عَيْنٌ أَيْ أَحَدٌ Ve hicâz’da Huzeyl kabîlesine mahsûs bir belde adıdır. Ve câsûsa denir; yukâlu: بَعَثَ عَيْنًا أَيْ جَاسُوسًا Ve bu 'avrete فَرْجٌ [ferc] ve merkûba ظَهْرٌ [zahr] ıtlâkı gibidir. Ve عَيْنٌ ['ayn] ve عَيَنَانٌ ['ayenân] (fetehâtla) Masdar olurlar, su akıtmak ma’nâsına; yukâlu: عَانَ الْمَاءَ عَيْنًا وَعَيَنَانًا إِذَا جَرَى Ve عَيْنٌ [‘ayn] Şol yufka deri parçasına denir ki kemân-gürüh ve zenbûrun yuvalağını ona sarıp atarlar. Ve cemâ’at ve gürûh ma’nâsınadır; fethateynle de câ’izdir; yukâlu: جَاءَتْ عَيْنٌ مِنَ النَّاسِ أَيْ جَمَاعَةٌ Ve hâssa-i basara denir ki gözde olan görücülük kuvvetidir, kuvâ-yı hamse-i zâhirenin biridir; yukâlu: هُوَ قَوِيُّ الْعَيْنِ أَيْ حَاسَّةٌ بَصَرِيَّةٌ قَوِيَّةٌ Ve hâzır ve mevcûd olan şey’e denir; yukâlu: هُوَ عَيْنٌ أَيْ حَاضِرٌ Ve hakîkat-i kıbleye denir ki namâzda oraya teveccüh olunur. Ve hurûf-ı hecâdan bir harftir ki hurûf-ı halkiyyedendir ve mehcûredendir. Lede’t-telaffuz izhârında ihtimâm olunmak münâsibdir, lâkin mü’eddi’-i istikrâh olacak denli mübâlaga olunmamak lâzımdır.

s. (pl. اعین، اعیان، عیون) 1. The eye; also, a look, a glance. 2. The eyehole of a needle, etc. 3. A spring, source of water. 4. A bud on a plant. 5. An outlook, scout or spy. 6. A chief. 7. The best, the choice of cattle, etc. 8. Coin, ready money. 9. Bullion. 10. Self. 11. An exact copy, a counterpart. 12. The letter ع.

ذُو الْعُيَيْنَتَيْنِ [zu’l-'uyeyneteyn] (‘ayn’ın kezâlik zammı ve yâ’-i evvelin fethi ve sânînin sükûnuyla) Câsûs; ma’nâ-yı mezbûrdan me’hûzdur; وَلَا تَقُلْ ذُو الْعُوَيْنَتَيْنِ Ve عَيْنٌ ['ayn] Pınar gözüne dahi derler. Ve عَيْنٌ ['ayn] Diz gözüne dahi derler ki o dizin mukaddeminde olan çukur yerdir ki incik üzerindedir. Ve عَيْنٌ ['ayn] Cirm-i şemse dahi derler. Ve عَيْنٌ ['ayn] Gözcüye ve câsûsa dahi derler. Ve عَيْنٌ ['ayn] Altına [derler]. Ve عَيْنٌ ['ayn] Nakd olan altına ve akçeye dahi derler. Ve عَيْنُ عُنَّةٍ ['aynu 'unnet] ('ayn’ın zammı ve nûn’un teşdîdiyle) Âşikâre sen bir kimseyi görmen ve o seni görmemek ma’nâsına gelir; tekûlu: لَقِيتُهُ عَيْنَ عُنَّتِهِ إِذَا رَأَيْتَهُ عَيَانًا وَلَمْ يَرَكَ Ve عَمْدُ عَيْنٍ ['amdu 'ayn] Bir nesneyi 'an-kasd etmeğe derler; tekûlu: فَعَلْتُ ذَاكَ عَمْدَ عَيْنٍ إِذَا تَعَمَّدْتَهُ بِجِدٍّ وَيَقِينٍ Ve عَمْدًا عَلَى عَيْنٍ dahi bu ma’nâyadır. Ve أَوَّلَ عَيْنٍ [evvele 'ayn] قَبْلَ كُلِّ شَيْءٍ ma’nâsına gelir; tekûlu: لَقِيتُهُ أَوَّلَ عَيْنٍ إِذَا صَارَفْتَهُ قَبْلَ كُلِّ شَيْءٍ Ve عَيْنُ الشَّيْءِ [‘aynu’ş-şey’] Bir nesnenin hayrlısına derler. Ve عَيْنُ الشَّيْءِ [‘aynu’ş-şey’] Bir nesnenin nefsine dahi derler; yukâlu: هُوَ هُوَ عَيْنًا وَهُوَ هُوَ بِعَيْنِهِ وَيُقَالُ لَا آخُذُ إِلَّا دِرْهَمِي بِعَيْنِهِ Ve fi’l-meseli: “إِنَّ الْجَوَادَ عَيْنُهُ فُرَارُهُ” Ya’nî “İyi atın 'aynına nazar, dişin yoklamak mesabesindedir” ki فُرَارٌ [furâr] zamm-ı fâ’yla davarın dişin görmektir. Ve بُعْدُ عَيْنٍ [bu’du 'ayn] bu’d-i mu’âyene ma’nâsına gelir; tekûlu: لَا أَطْلُبُ أَثَرًا بَعْدَ عَيْنٍ أَيْ بَعْدَ مُعَايَنَةٍ Ve عَيْنٌ ['ayn] Ehad ma’nâsına dahi gelir; yukâlu: مَا بِهَا عَيْنٌ أَيْ أَحَدٌ Ve عَيْنٌ ['ayn] Nâstan bir cemâ’at ma’nâsına da gelir; yukâlu: بَلَدٌ قَلِيلُ الْعَيْنِ أَيْ قَلِيلُ النَّاسِ Ve عَيْنٌ ['ayn] Kıble-i 'Irâk’ın sağ cânibine dahi derler; yukâlu: نَشَأَتِ السَّحَابَةُ مِنْ قِبَلِ الْعَيْنِ أَيْ مِنْ جَانِبِ الْيَمِينِ Ve عَيْنٌ ['ayn] 'Ale’d-devâm yağan yağmura dahi derler. Ve أَوَّلَ عَيْنٍ [evvele 'ayn] İbtidâ ma’nâsına dahi gelir; yukâlu: لَقِيتُهُ أَوَّلَ عَيْنٍ أَيْ أَوَّلَ شَيْءٍ Ve bununla bundan akdem zikr olunan قَبْلَ كُلِّ شَيْءٍ ma’nâsının farkı vardır, te’emmül oluna. Ve أَسْوَدُ الْعَيْنِ [Esvedu’l-'Ayn] Bir dağın 'alemidir. Ve رَأْسُ عَيْنٍ [Re’su 'Ayn] Bir şehrin ismidir. Ve terâzûnun bir cânibine mâ’il olmasına dahi عَيْنٌ ['ayn] derler; yukâlu: في الميزان عين إذا لم يكن مستويا Ve ammâ terâzû keffesine عين ['ayn] ıtlâk olunmak, nitekim Muhezzebu’l-Esmâ’da tasrîh olunmuşturve beyne’n-nâs meşhûrdur, onun sıhhatinde kelâm vardır, zîrâ sıhâh’ta ve kâmûs’ta musarrah olan 'adem-i istivâ ma’nâsıdır fakat. Ve عَيْنٌ ['ayn] Hey’ete ve manzara dahi derler, ke-mâ kâle’l-haccâc li’l-hasen: “لَعَيْنُكَ أَكْبَرُ مِنْ أَمَدِكَ” يَعْنِي مَنْظَرُكَ أَكْبَرُ مِنْ سِنِّكَ Ve عَيْنٌ ['ayn] Hurûf-ı mukatta’adan birine dahi derler. Ve عَبْدُ عَيْنٍ ['abdu 'ayn] Şol kimseye derler ki nazarında oldukça 'ubudiyyet izhâr ede ve gâ’ib oldukta etmeye; yukâlu: هُوَ عَبْدُ عَيْنٍ أَيْ هُوَ كَالْعَبْدِ لَكَ مَا دُمْتَ تَرَاهُ فَإِذَا غِبْتَ فَلَا Ve أَنْتَ عَلَى عَيْنِي Bir kelâmdır ki ikrâmda ve hıfzda isti’mâl olunur. Kâlallâhu ta’âlâ: ﴿وَلِتُصْنَعَ عَلَى عَيْنِي﴾ (طه، 39) Ve عَيْنٌ ['ayn] Deride olan yufka dâ’ireye dahi derler ki bu 'ayb 'add olunur; yukâlu: بِالْجِلْدِ عَيْنٌ وَهِيَ دَوَائِرُ رَقِيقَةٌ وَذَلِكَ عَيْبٌ فِيهِ