(“ku” uzun okunur, a. s. akl’dan) : akıllıca, akla uygun, akıllıca iş gören, anlayışlı, mantıklı.

sıf. fa. Akla mülâim olmayan, akla muhâlif.

a. (fem. معقولە, pl. f. معقولات) 1. Conceived or conceivable, comprehensible. 2. Reasonable, wise. 3. (A camel) having the shank bound up to its arm. 4. (prosody) (A foot مفاعلتن mefâ‘ıletun, .-…-) abbreviated into mefâ‘ıltun, (.—).

اَلْمَعْقُولُ [el-ma’kûl] (mîm’in fethi ve 'ayn’ın sükûnu ve kâf’ın zammı ile) Kezâlik masdardır; yukâlu: عَقَلَ يَعْقِلُ عَقْلًا وَمَعْقُولًا مِنَ الْبَابِ الثَّانِي Ve Sîbeveyhi مَعْقُولٌ [ma’kûl]ün masdar olmasına inkâr edip masdar ma’nâsına gelen مَعْقُولٌ [ma’kûl]ü te’vîl edip eyitti: Bir nesne ta’akkul olundukta gûyâ ki onun için bir nesne habs olunur. Ve Sîbeveyhi eyitti: Bununla مَفْعَلٌ [mef’al] vezni üzere olan masdardan dahi istgnâ hâsıl olur, ya’nî zihnde hâsıl olan sûret bir i’tibârla mahbûs olduğu gibi i’tibârla dahi mahall-i habs olur. Ve عَقْلٌ ['akl] Bir nesneyi kabz etmeğe dahi derler; minhu mâ-kîle: يُكْرَهُ أَنْ تُشْتَرَى الصَّدَقَةُ حَتَّى يَعْقِلَهَا السَّاعِي Ve عَقْلٌ ['akl] Devâ bir kimsenin içerisin imsâk etmeğe dahi derler; yukâlu: عَقَلَ الدَّوَاءُ بَطْنَهُ إِذَا أَمْسَكَهُ Ve عَقْلٌ ['akl] 'Avret saçın taramağa dahi derler; yukâlu: عَقَلَتِ الْمَرْأَةُ شَعْرَهَا إِذَا مَشَطَتْ Ve 'ammâ 'Arabların “مَا أَعْقِلْهُ عَنْكَ شَيْئًا” dediği دَعْ عَنْكَ الشَّكَّ ma’nâsına. Bu bir kelimedir ki Sîbeveyhi bunu بَابُ الْإِبْتِدَاءِ يُضْمَرُ فِيهِ مَا بُنِيَ عَلَى الْإِبْتِدَاءِ dediği yerde zikr etmiştir ki hâsıl-ı ma’nâ مَا أَعْلَمُ شَيْئًا مِمَّا تَقُولُ فَدَعْ عَنْكَ الشَّكَّ demek olur. Ve bununla istidlâl olunur. Kelâm-ı ‘Arabda ihtisâr için izmâr sahîh olduğuna nitekim ‘Arabların خُذْ عَنْكَ ve سِرْ عَنْكَ dediklerinde vâki’ olmuştur. Ve Bekr Mâzinî eyitti: Ben Ebû Zeyd’e ve Asma’î’ye ve Ebû Mâlik’e ve Ahfeş’e cemî’an bu harfin aslın su’âl ettim. Bunun hakîkatin bilmeziz diye cevâb verdiler. Ve Ahfeş eyitti: Ben halk olunalı bunu su’âl ederim dedi, lâkin bu mahalde Cevherî sehv etmiştir. مَا أَعْقِلْهُ değildir, مَا أَغْفِلْهُ dir, gayn-ı mu’ceme ile ve fâ ile demişler. Ammâ Sîbeveyhi’in bâbü’l-ibtidâ’ dediğinde murâd ibtidâ-yı mustalah ise Cevherî’nin dediği akreb olur. أَعْقِلْ [a’kil] أَعْلَمُ [a’lemu] ma’nâsına olup devâhil-i mubtedâ ve’l-haberden olmakla. Ve عَقْلٌ ['akl] Diyete dahi derler. Asma’î eyitti: Diyete عَقْلٌ [‘akl] dediklerinin vechi budur ki diyet verilen deve velî-i maktûlün evi önüne bağlanır. Ondan sonra bu kelimenin isti’mâli şâyi’ olup her diyet verilen nesneye عَقْلٌ ['akl] dediler, gerek derâhim gerek denânîr olsun. Ve عَقْلٌ ['akl] Kırmızı mihaffe örtüsüne dahi derler. Ve عَقْلٌ ['akl] Maktûlün diyetin vermeğe dahi derler; tekûlu: عَقَلْتُ الْقَتِيلَ إِذَا أَعْطَيْتَ دِيَتَهُ Ve عَقْلٌ ['akl] Diyet için قَوَدٌ [kaved]i terk etmeğe dahi derler; tekûlu: عَقَلْتُ لَهُ دَمَ فُلَانٍ إِذَا تَرَكْتَ الْقَوَدَ لِلدِّيَةِ Ve عَقْلٌ ['akl] Bir kimseden bedel olup ona lâzım olan diyeti edâ etmeğe dahi derler. Pes bu zikr olunan ile عَقَلْتُهُ ve عَقَلْتُ عَنْهُ ve عَقَلْتُ لَهُ beyninde olan fark zâhir olur. Ve fi’l-hadîsi “لَا تَعْقِلُ الْعَاقِلَةُ عَمْدًا وَلَا عَبْدًا” Ebû hanîfe eyitti: Bu hadîsin ma’nâsı 'abd-i hürr üzerine cinâyet etmektir. Ve İbn Ebî Leylâ eyitti: Hür 'abd üzerine cinâyet etmektir. Asma’î, İbn Ebî Leylâ’nın kavlin savâb görüp eyitti: Eger murâd Ebû hanîfe dediği olaydı 'ibâret-i hadîs لَا تَعْقِلُ الْعَاقِلَةُ عَنْ عَبْدٍ olurdu,لَا تَعْقِلُ عَبْدًا olmazdı. Ve Asma’î eyitti: Ben Ebû Yûsuf-ı Kâdî ile meclis-i Reşîd’de mükâleme ettim,عَقَلْتُهُ ile عَقَلْتُ عَنْهُ ma’nâsın fark etmedi, hatta ona tefhîm ettim dedi. Ve عَقْلٌ ['akl] Devenin dizin iki kat edip zirâ’ın orta yerden bağlamağa dahi derler; tekûlu: عَقَلْتُ الْبَعِيرَ أَعْقِلُهُ عَقْلًا مِنَ الْبَابِ الثَّانِي