مَاذَا [mâ-zâ] Bir niçe vech üzere müsta’meldir: 1) مَا [mâ] istifhâmiyye olup ve ذَا [zâ] ism-i işâret olmaktır; nahvu: مَاذَا التَّوَانِي وَمَاذَا الْوُقُوفُ أَيْ أَيُّ شَيْءٍ هَذَا التَّوَانِي وَهَذَا الْوُقُوفُ 2) مَا [mâ] yine istifhâmiyye olup ذَا kelimesi mevsûle olmaktır ki اَلَّذِي ma’nâsına olur ki ke-kavli Lebîd: “أَلَا تَسْأَلَانِ الْمَرْءَ مَاذَا يُحَاوِلُ || أَنَحْبٌ فَيُقْضَى أَمْ ضَلَالٌ وَبَاطِلُ” Burada مَا mubtedâ ve ذَا mevsûl ve يُحَاوِلُ sılasıdır. 3) مَاذَا kelimesi ‘ale’t-terkîb istifhâm olmaktır; ke-kavlike: لِمَاذَا جِئْتَ 4) مَاذَا kelimesinin mecmû’u ism-i cins olmaktır, شَيْءٌ ma’nâsına yâhûd mevsûl olmaktır, اَلَّذِي ma’nâsına; ke-kavlihi: “دَعِى مَاذَا عَلِمْتِ سَأَتَّقِيهِ || وَلَكِنْ بِالْمَغِيبِ خَبِّرِينِي” 5) مَا kelimesi zâ’id olup ve ذَا kelimesi ism-i işâret olmaktır; nahvu kavlihi: “أَنْوَرًا سَرْعَ مَاذَا يَا فَرُوقُ” Burada سَرْعَ kelimesi فَرْعٌ [fer’] veznindedir; سَرُعَ lafzından ki râ’nın zammıyla mâzîdir, muhaffeftir; yukâlu: سَرُعَ ذَا خُرُوجًا 6) مَا [mâ] kelimesi istifhâmiyye ve ذَا zâ’id olmaktır; nahvu: مَاذَا صَنَعْتَ أَيْ أَيَّ شَيْءٍ صَنَعْتَ Ve mutlakan مَا kelimesi gâhca şartiyye olur, eger ma’nâsına. Bu dahi iki nev’dir: biri gayr-i zamâniyyedir, ke-kavlihi ta’âlâ:﴿وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللهُ﴾ ve kavlihi ta’âlâ: ﴿مَا نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِهَا﴾ Sânî zamâniyye olur, nahvu kavlihi ta’âlâ: ﴿فَمَا اسْتَقَامُوا لَكُمْ فَاسْتَقِيمُوا لَهُمْ﴾ أَيْ مُدَّةَ اسْتِقَامَتِهِمْ لَكُمْ Ve harfiyye olan مَا için dahi vücûh-ı ‘adîde vardır: 1) Nâfiye olmaktır, eger cümle-i ismiyyeye dâhil olursa hicâziyyûn ve Tihâmiyyûn ve Necdiyyûn ‘indlerinde لَيْسَ kelimesinin ‘ameli gibi ‘amel eder, مَا ile medhûlü beynine إن kelimesi tavassut eylememek ve ismine haberi takaddüm eylememek gibi şurûtla meşrûttur; nahvu kavlihi ta’âlâ:﴿مَا هَذَا بَشَرًا﴾ ve kavlihi ta’âlâ: ﴿مَا هُنَّ أُمَّهَاتِهِمْ﴾ Ve مَا kelimesinin لَا kelimesine teşbîhen nekre ile terekkübü ya’nî nekreye duhûlü nâdirdir, ke-kavlihi: “وَمَا بَأْسَ لَوْ رَدَّتْ عَلَيْنَا تَحِيَّةً || قَلِيلٌ عَلَى مَنْ يَعْرِفُ الْحَقَّ عَابُهَا” Ve gâhca إِلَّا [illâ]-yı istisnâ’iyye ma’nâsına müsta’mel olur; ke-kavlihim: كُلُّ شَيْءٍ مَهَهٌ مَا النِّسَاءَ وَذِكْرَهُنَّ Burada اَلنِّسَاءَ kelimesi istisnâ’iyyet üzere mansûbdur, ya’nî nisvânla ülfet ve muhâdesetten mâ-‘adâ her bir şey’ hoş ve tab’a mülâyim ve ensebdir. Ve مَا kelimesi masdariyye olur. Bu dahi iki nev’dir: Gayr-i zamânî olur; nahvu kavlihi ta’âlâ: ﴿عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ﴾ ve kavlihi ta’âlâ: ﴿وَدُّوا مَا عَنِتُّمْ﴾ ve kavlihi ta’âlâ: ﴿فَذُوقُوا بِمَا نَسِيتُمْ لِقَاءَ يَوْمِكُمْ هَذَا﴾ Ve zamâniyye olur; nahvu kavlihi ta’âlâ: ﴿مَا دُمْتُ حَيًّا﴾ أَيْ مُدَّةَ دَوَامِي حَيًّا ve kavlihi ta’âlâ: ﴿فَاتَّقُوا اللهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ﴾ أَيْ مُدَّةَ اسْتِطَاعَتِكُمْ Ve gâhca zâ’id olur. Bu dahi iki nev’dir: Biri مَا [mâ]-i kâffedir ki muttasıl olduğu ‘âmili ‘amelden men’ eder. Bu dahi üç nev’ üzeredir: 1) Ref’ ‘amelinden keff ve men’ eder. Ve bu hemân üç fi’le muttasıl olur: biri قَلَّ fi’lidir. Ve biri كَثُرَ ve biri طَالَ fi’lleridir; yukâlu: قَلَّمَا وَكَثُرَمَا وَطَالَمَا 2) Nasb ve ref’ ‘amelinden men’ eder. Ve bu hurûf-ı müşebbiheye muttasıl olan مَا [mâ]dır; nahvu kavlihi ta’âlâ: ﴿إِنَّمَا اللهُ إِلَهٌ وَاحِدٌ﴾ ve kavluhu ta’âlâ: ﴿كَأَنَّمَا يُسَاقُونَ إِلَى الْمَوْتِ﴾ 3) Cerr ‘amelinden men’ eder. Ve bu hurûf-ı cârreye ve zurûfa muttasıl olan مَا dır. Hurûf-ı cârreden murâd işbu dört harftir: 1) رُبَّ kelimesidir, ke-kavlihi: “رُبَّمَا أَوْفَيْتُ فِي عَلَمٍ || تَرْفَعْنَ ثَوْبي شَمَالَاتُ” أَيْ رُبَّمَا صَعَدْتُ فِي جَبَلٍ وَالشَّمَالَاتُ جَمْعُ شَمَالٍ 2) Kâf’tır; ke-kavlihi: “كَمَا سَيْفُ عَمْرٍو لَمْ تَخُنْهُ مَضَارِبُهْ” 3) Bâ’ harfidir; ke-kavlihi: “فَلَئِنْ صِرْتَ لَا تَحِيرُ جَوَابًا || لَبِمَا قَدْ تُرَى وَأَنْتَ خَطِيبُ” 4) مِنْ harfidir; ke-kavlihi: “وَإِنَّا لَمِمَّا يَضْرِبُ الْكَبْشَ ضَرْبَةً” Ve مَا kelimesinin muttasıl olduğu zurûf بَعْدَ kelimesidir; ke-kavlihi: “أَعَلَاقَةً أُمَّ الْوَلِيدِ بَعْدَ مَا || أَفْنَانُ رَأْسِكِ كَالثُّغَامِ الْمُخْلِسِ” Ve بَيْنَ kelimesidir; ke-kavlihi: “بَيْنَمَا نَحْنُ بِالْأَرَاكِ مَعًا || إِذَا أَتَى رَاكِبٌ عَلَى جَمَلِهْ” Mü’ellif حَيْثُ ve إِذَا kelimelerine muttasıl olandan sükût eyledi. Nev’-i sânî مَا [mâ]-i gayr-i kâffedir. Bu dahi iki nev’dir: Biri fi’lden ‘ivaz olur. Ve bu iki mevzi’de olur: أَمَّا أَنْتَ مُنْطَلِقًا إِنْطَلَقْتُ مَعَكَ kavlinde olur ki aslı إِنْطَلَقْتُ لِأَنْ كُنْتَ مُنْطَلِقًا idi. Ve biri إِفْعَلْ هَذَا إِمَّا لَا kavlinde olur ki إِنْ كُنْتَ لَا تَفْعَلُ غَيْرَهُ sebkindedir. Sânî gayr-i ‘ivaz olandır. Ve bu râfi’den sonra vâki’ olur; nahvu: شَتَّانَ مَا زَيْدٌ وَعَمْرٌو ve ke-kavli’ş-şâ’ir: “لَوْ بِأَبَانَيْنِ جَاءَ يَخْطُبُهَا || رُمِّلَ مَا أَنْفُ خَاطِبٍ بِدَمِ” Ve nasb ve ref’ ile ‘âmil olandan sonra vâki’ olur; nahvu: لَيْتَمَا زَيْدًا قَائِمٌ Ve câzimden sonra vâki’ olur; nahvu kavlihi ta’âlâ: ﴿وَإِمَّا يَنْزَغَنَّكَ﴾ ve kavlihi ta’âlâ: ﴿أَيًّا مَا تَدْعُوا﴾ Ve cerr ile 'âmil olandan sonra olur, gerek harf-i cerr olsun ke-kavlihi ta’âlâ:﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللهِ﴾ Ve gerek ism olsun; ke-kavlihi ta’âlâ: ﴿أَيَّمَا الْأَجَلَيْنِ قَضَيْتُ﴾ Ve gâh olur ki مَا [mâ] zevi’l-'ukûla mahsûs olan مَنْ mevzi’inde isti’mâl olunur; ke-kavlihi ta’âlâ: ﴿وَلَا تَنْكِحُوا مَا نَكَحَ آبَاؤُكُمْ﴾ اَلتَّقْدِيرُ مَنْ نَكَحَ Ve مَا kelimesinin nisbetinde مَوَوِيَّةٌ ve مَاوِيَّةٌ denir, vâv ile; yukâlu: قَصِيدَةٌ مَوَوِيَّةٌ وَمَاوِيَّةٌ أَيْ آخِرُهَا مَاءٌ