is. ar. t: yedeyn. cm: eydi, eyâdi. [Türkçede çok defa müzekker gibi kullanılır.] 1. El, dest. 2. mc. Zor, güç, kuvvet, kudret. 3. İmdat, yardım. 4. Vâsıta, marifet: filânın yediyle verdim.

اَلْيَدُ [el-yed] (yâ’nın fethi ve dâl’ın tahfîfiyle) A’zâ’-i bedeniyyeden ele denir, كَفٌّ [keff] ma’nâsınadır ki Fârisîde dest denir, bilekçeden beri parmaklar ile el ayasından mürekkeb olan 'uzv-ı ma’hûddur. Ba’zılar parmakların uçlarından omuz başına varınca mikdâr ile tahdîd eylediler; yukâlu: ضَرَبَهُ بِيَدِهِ أَيْ بِالْكَفِّ أَوْ هِيَ مِنْ أَطْرَافِ الْأَصَابِعِ إِلَى الْكَتِفِ

Şârih der ki يَدٌ [yed] lafzını parmakların uçlarından omuz başına varınca mikdâr ile tahdîd eylemek kat’-ı yed-i sârik mâddesine muhâlif olur, lâkin bunda hakîkat olursa ma’nâ-yı evvelde mecâz olur, zîrâ cinâyet-i sirkat keff ile sûret bulur, hattâ âbdest husûsunda gasl-i yed dahi ma’nâ-yı evvele müte’alliktir, havâric tâ’ifesi kavl-i sânîyi i’tibâr eylemeleriyle menkibden kat’ ederler. İntehâ. Ve يَدٌ [yed] Câh ve kadr ve şân ma’nâsına müsta’meldir; yukâlu: لَهُ عِنْدَ النَّاسِ يَدٌ أَيْ جَاهٌ Ve vakâr ve temkîn ve rezânet ma’nâsına müsta’meldir; tekûlu: شَاهَدْتُ فِيهِ يَدًا أَيْ وَقَارًا Ve bir nesneye müstehak olanı ondan men’ ve tahrîm ma’nâsına müsta’meldir. Ve mazlûm üzerinden zulm ve sitemi men’ ma’nâsında müsta’meldir; yukâlu: هُوَ صَاحِبُ الْيَدِ أَيْ يَمْنَعُ الظُّلْمَ Ve yola ıtlâk olunur; yukâlu: أَخَذَ بِهِمْ يَدَ الْبَحْرِ أَيْ طَرِيقَهُ Ve bilâd-ı Yemen’e ıtlâk olunur, gûyâ ki Cezîre-i 'Arabın يَدٌ [yed]i menzilindedir.Ve zor ve kuvvet ma’nâsına müsta’meldir; yukâlu: بِهِ يَدٌ عَظِيمَةٌ أَيْ قُوَّةٌ Kâle’ş-şârih ve yukâlu: آدَ يَئِيدُ أَيْدًا إِذَا قَوِيَ Ve kudret ma’nâsına müsta’meldir; tekûlu: اَلْأَمْرُ بِيَدِ اللهِ أَيْ بِقُدْرَتِهِ Ve sultân ve vilâyet ma’nâsınadır; tekûlu: مَا لَكَ عَلَيْهِ يَدٌ أَيْ سُلْطَانٌ وَوِلَايَةٌ Ve milk ma’nâsınadır ki mîm’in kesriyledir; yukâlu: هَذِهِ الدَّارُ فِي يَدِهِ أَيْ فِي مِلْكِهِ Ve cemâ’ate ıtlâk olunur; yukâlu: اَلْقَوْمُ يَدٌ وَاحِدَةٌ أَيْ جَمَاعَةٌ Ve ekl ma’nâsına müsta’meldir, âlet olduğu için; yukâlu: هُوَ أَشَدُّ يَدًا أَيْ أَكْلًا Ve peşîmânlığa denir, 'âdeten nâdim olan elini ısırıp yâhûd te’essüfle taklîb yâ darb ve tasfîk eylediği tasavvuruna mebnîdir; yukâlu: أَخَذَتْهُ عَلَيْهِ يَدٌ أَيْ نَدَمٌ Ve meded ve gıyâs ma’nâsına müsta’meldir; yukâlu: نَجَا بِيَدِهِ أَيْ بِغِيَاثِهِ Ve inkıyâd ve istislâm ma’nâsınadır. Şârih der ki burada إِسْتِلَامٌ nüshası galattır. Ve kâle kâlû fî hadîsi: “أَعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ” أَيْ عَنِ انْقِيَادٍ وَاسْتِلَامٍ Ve minhu hadîsu 'Osmân radıyallâhu 'anhu: “هَذِهِ يَدِي لِعَمَّارٍ” أَيْ أَنَا مُسْتَسْلِمٌ لَهُ مُنْقَادٌ Lâkin إِسْتِلَامٌ ma’nâsı dahi sahîhtir ki hacer-i esvede el sürmek ve mess eylemek ma’nâsınadır, zîrâ fi’l-i mezbûr yedin fi’lidir, ke-mâ fi’n-Nihâye ve fi’l-hadîsi: “اَلْحَجَرُ الْأَسْوَدُ يَمِينُ اللهِ فِي الْأَرْضِ” قَالَ هَذَا كَلَامُ تَمْثِيلٍ وَتَخْيِيلٍ وَأَصْلُهُ أَنَّ الْمَلِكَ إِذَا صَافَحَ رَجُلًا قَبَّلَ الرَّجُلُ يَدَهُ فَكَأَنَّ الْحَجَرَ الْأَسْوَدَ لِلَّهِ عَزَّ وَجَلَّ بِمَنْزِلَةِ الْيَمِينِ لِلْمَلِكِ حَيْثُ يُسْتَلَمُ وَيَلْثَمُ وَمِنْهُ الْحَدِيثُ الْآخَرُ “وَكِلْتَا يَدَيْهِ يَمِينٌ” أَيْ إِنَّ يَدَيْهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى بِصِفَةِ الْكَمَالِ لَا نَقْصَ فِي وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا لِأَنَّ الشِّمَالَ تَنْقُصُ عَنِ الْيَمِينِ وَكُلَّمَا جَاءَ فِي الْقُرْآنِ وَالْحَدِيثِ مِنْ إِضَافَةِ الْيَدِ وَالْيَمِينِ وَغَيْرِ ذَلِكَ مِنْ أَسْمَاءِ الْجَوَارِحِ إِلَى اللهِ تَعَالَى فَإِنَّمَا هُوَ عَلَى سَبِيلِ الْإِسْتِعَارَةِ وَالْمَجَازِ Ve züll ve hakâret ma’nâsınadır; ve minhu kavluhu ta’âlâ: ﴿حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ﴾ أَيْ عَنْ ذُلٍّ Ve ni’met ma’nâsına müsta’meldir; yukâlu: إِنَّهُ لَذُو يَدٍ أَيْ نِعْمَةٍ Ve bir adama birinin eylediği ihsân ve mekrümet ve cemîleye ıtlâk olunur; tekûlu: لِفُلَانٍ عِنْدِي يَدٌ أَيْ إِحْسَانٌ اِصْطَنَعَهُ عَلَيَّ İşbu ni’met ve ihsân ma’nâlarında cem’i يَدِيٌّ [yediyy] gelir yâ-yı 'ulânın harekât-ı selâsı ve dâl’ın kesriyle ve أَيْدِي [eydî] gelir hemzenin fethi ve dâl’ın kesriyle. Şârih der ki ba’zılar أَيْدِي [eydî] kelimesini cârihanın ve أَيَادِي [eyâdî]yi ni’met ve ihsânın cem’ine tahsîs eylediler, zâhiren isti’mâl kabîlindendir. İntehâ. Ve tekûlu’l-'Arab: أَعْطَاهُ عَنْ ظَهْرِ يَدٍ أَيْ فَضْلًا لَا بِبَيْعٍ وَمُكَافَاةٍ وَقَرْضٍ Ya’nî “O nesneyi garaz ve 'ivazsız hasbî olarak verdi” demektir.Ve yukâlu: إِبْتَعْتُ الْغَنَمَ بِيَدَيْنِ أَيْ بِثَمَنَيْنِ مُخْتَلِفَيْنِ Ya’nî “O koyunları ben iki gûne akçe ile iştirâ eyledim” demektir.Ve yukâlu: بَيْنَ يَدَيِ السَّاعَةِ أَيْ قُدَّامَهَا Zîrâ bir nesnenin kuddâmı müteveccihin yemîn ve şimâl beynine müsâvemet olmakla cihet-i kuddâmı beyne yedeyn ile isti’âre eylediler. Şârih der ki mekândan zamânı dahi isti’âre ederler. Ve nisbetle zamân-ı mâzî ve müstakbel i’tibâr olunur. İntehâ.Ve yukâlu: لَقِيتُهُ أَوَّلَ ذَاتِ يَدَيْنِ أَيْ أَوَّلَ شَيْءٍ Ya’nî “Ona her nesneden evvel mülâkî oldum.” Ve yukâlu: سُقِطَ فِي يَدَيْهِ وَأُسْقِطَ فِي يَدَيْهِ عَلَى بِنَاءِ الْمَجْهُولِ أَيْ نَدِمَ Zîrâ يَدٌ [yed] edât-ı iş’âr-ı te’essüf ü nedâmettir; ve yukâlu: هَذَا الشَّيْءُ فِي يَدَيَّ أَيْ فِي مِلْكِي Niteki zikr olundu; ve yukâlu: لَا يَدَانِ لَكَ بِهَذَا أَيْ لَا قُوَّةَ لَكَ Zîrâ mukâvemet ve müdâvemet yedler ile olmakla ‘aczinden gûyâ ki ma’dûmetü’l-yedân olmuştur. Ve يَدٌ [yed] lafzının nisbetinde يَدِيٌّ [yediyy] ve يَدَوِيٌّ [yedeviyy] dahi denir. İkinci aslı üzeredir ki yâ’ vâv’a mübdeledir, yâhûd فَتًى [fetâ] vezninde olan lügate mebnîdir. Ve يَدُ الْقَوْسِ [yedu’l-kavs] Yayın köşesine ıtlâk olunur. Ve يَدُ الْفَأْسِ [yedu’l-fe’s] Baltanın sapıdır. Ve يَدُ الرَّحَى [yedu’r-rehâ] Değirmen sapıdır ki değirmen eli ta’bîr olunur. Ve يَدُ الطَّائِرِ [yedu’t-tâ’ir] Kuşun kanadından 'ibârettir. Ve يَدُ الرِّيحِ [yedu’r-rîh] Rüzgârın kemâl-i kuvvet ü istîlâsından 'ibârettir; yukâlu: قَوِيَتْ يَدُ الرِّيحِ أَيْ سُلْطَانُهَا Ve يَدُ الدَّهْرِ [yedu’d-dehr] Zamânın medd ve imtidâdından 'ibârettir ki te’bîdden kinâyedir; tekûlu: لَا أَفْعَلُهُ يَدَ الدَّهْرِ أَيْ مَدَّهَ يَعْنِي أَبَدًا Burada يَدٌ [yed] zarfiyyet üzere mansûbdur.

s. (dual یدان obl. یدین, pl. ایدی یدی،, pl. pl. ایادی) 1. A hand; a forefoot. 2. An arm or foreleg. 3. A handle. 4. A pestle. 5. Possession. 6. Assistance, favor.

اَلْيَدُ [el-yed] (yâ’nın fethi ve dâl’ın tahfîfi ile) El ki cümle-i a’zâdandır, bunun aslı يَدْيٌ dürdâl’ın sükûnuyla فَعْلٌ [fa’l] vezni üzere. Cem’i اَلْأَيْدِي [el-eydî] gelir hemzenin fethi ve yâ’nın sükûnu ve dâl’ın kesri ve meddiyle ve dahi اَلْيُدِيُّ [el-yudiyy] gelir yâ’nın zammı ve dâl’ın kesri ve yâ-yı ahîrin teşdîdiyle 'alâ-mâ se-yecî’u. Ve bu makûle cem’ler hod فَعْلٌ [fa’l] veznine mahsûstur, sâkinetü’l-'ayn فَلْسٌ [fels]le أَفْلُسٌ [eflus] ve فُلُوسٌ [fulûs] gibi. Ve فَعَلٌ [fa’al] müteharriketü’l-‘ayn أَفْعُلٌ [ef’ul] vezni üzere cem’ olunmaz illâ bir niçe kelimede زَمَنٌ [zemen] ile أَزْمُنٌ [ezmun] ve جَبَلٌ [cebel] ile أَجْبُلٌ [ecbul] ve عَصًا ['asâ] ile أَعْصٍ [a’sin] gibi. Ve أَيْدِي [eydî] Ni’met ma’nâsına olan يَدٌ [yed]in dahi cem’i gelir, 'alâ-mâ se-yecî’u. Ve أَيْدِي سَبَا [eydî sebâ] (sîn’in fethi ve elifin kasrıyla) مُتَفَرِّقِينَ ma’nâsına isti’mâl olunur; yukâlu: ذَهَبُوا أَيْدِي سَبَا وَأَيَادِي سَبَا أَيْ مُتَفَرِّقِينَ وَهُمَا اسْمَانِ جُعِلَا اسْمًا وَاحِدًا Ve يَدَ الدَّهْرِ [yede’d-dehr] أَبَدًا[ebeden] ma’nâsına isti’mâl olunur; tekûlu: مَا أَفْعَلُهُ يَدَ الدَّهْرِ أَيْ أَبَدًا Ve يَدٌ [yed] Milk ma’nâsına dahi gelir; tekûlu: هَذَا الشَّيْءُ فِي يَدِي أَيْ مِلْكِي