اَلنَّعِيمُ [en-ne’îm] (nûn’un fethiyle) ve اَلنُّعْمَى [en-nu’mâ] (nûn’un zammıyla) ve اَلنِّعْمَةُ [en-ni’met] (nûn’un kesriyle) Hoş dirliğe ve refâh ve râhata ve nizâm-ı hâl ü mâla denir. نِعْمَةٌ [ni’met] kelimesinin cem’i نِعَمٌ [ni’am] gelir, عِنَبٌ ['ineb] vezninde ve أَنْعُمٌ [en’um] gelir, أَفْلُسٌ [eflus] vezninde; yukâlu: هُوَ فِي نَعِيمٍ وَنُعْمَى وَنِعْمَةٍ أَيْ فِي خَفْضٍ وَدَعَةٍ وَمَالٍ Ve نِعْمَةٌ [ni’met] Ferah ve meserret ma’nâsına müsta’meldir; yukâlu: رَأَيْتُهُ فِي نِعْمَةٍ أَيْ مَسَرَّةٍ Ve yed-i beyzâ-i sâlihaya denir; نُعْمَى [nu’mâ] dahi denir, طُوبَى [tubâ] vezninde, ya’nî şol hâlis ve samîm bahşiş ve ihsân ve 'atiyyeye denir ki nefîs ve firâvân olmakla nâ’il olan adamın umûr ve ahvâline sâlih ve müfîd olur; cem’i أَنْعُمٌ [en’um] gelir ve نِعَمٌ [ni’am] gelir, عِنَبٌ [‘ineb] vezninde ve نِعِمَاتٌ [ni’imât] gelir kesreteynle ki ehl-i hicâz bu gûne itbâ’ ederler ve نِعَمَاتٌ [ni’amât] gelir 'ayn’ın fethiyle; yukâlu: نَالَ مِنْهُ النِّعْمَةَ وَالنُّعْمَى أَيِ الْيَدَ الْبَيْضَاءَ الصَّالِحَةَ Mütercim-i Sihâh bunu cevârihten olan يَدٌ [yed] zann eylemiştir. ‘Arablar samîm ve hâlis nesneye بَيْضَاءُ [beydâ’] ıtlâk ederler.

اَلنِّعْمَةُ [en-ni’met] (nûn’un kesri ve 'ayn’ın sükûnuyla) El, yed ma’nâsına. Ve sanî’a, pîşe ma’nâsına.Ve minnet ve in’âm olunan nesne, bahşiş ma’nâsına.

اَلنَّعِيمُ [en-ne’îm] (nûn’un fethi ve 'ayn’ın kesri ve meddiyle) Bi-ma’nâhâ. Ve نِعْمَةٌ [ni’met] Mâl ma’nâsına dahi gelir; yukâlu: فُلَانٌ وَاسِعُ النِّعْمَةِ أَيْ وَاسِعُ الْمَالِ ve نِعْمَتْ [ni’met] (nûn’un kesri ve 'ayn’ın sükûnuyla) Hûb oldu ma’nâsınadır; minhu kavluhum: إِنْ فَعَلْتَ ذَاكَ فَبِهَا وَنِعْمَتْ يُرِيدُونَ وَنِعْمَتِ الْخَصْلَةُ Ve نِعْمَتْ [ni’met] âhirinde olan tâ hâlet-i vakfta sâbitir. نِعْمَ [ni’me] ve بِئْسَ [bi’se] fi’l-i mâzîlerdir, lâkin ef’âl tasarrufu gibi tasarruf olunmazlar, zîrâ bunlar mâzîlerdir, hâl ma’nâsına isti’mâl olunmuşlardır, pes نِعْمَ [ni’me] medh için ve بِئْسَ [bi’se] zemm içindir. Ve bunlarda dört lügat vardır:biri نَعِمَ [ne’ime]dir, nûn’un fethi ve 'ayn’ın kesriyle ve biri dahi نِعِمَ [ni’ime]dir, nûn’un ve ‘ayn’ın kesriyle kesreyi kesreye tâbi’ kılmakla ve biri dahi نِعْمَ [ni’me]dir, nûn’un kesri ve 'ayn’ın sükûnuyla ve biri dahi نَعْمَ [na’me]dir, nûn’un fethi ve 'ayn’ın sükûnuyla; tekûlu: نِعْمَ الرَّجُلُ زَيْدٌ وَنِعْمَ الْمَرْأَةُ هِنْدٌ وَإِنْ شِئْتَ تَقُولُ نِعْمَتِ الْمَرْأَةُ هِنْدٌ Pes الرَّجُلُ fâ’il ve زَيْدٌ merfû’dur iki cihetten, biri mubtedâ olup haberi mukaddem olmak üzere ve biri dahi mubtedâ-yı mahzûfun haberi olmak üzere, gûyâ ki نِعْمَ الرَّجُلُ denildikte muhâtab مَنْ هُوَ demeğin takdîren cevâbında هُوَ زَيْدٌ denir, هُوَ lafzın hazf etmek üzere, nitekim 'Arab tâ’ifesinin 'âdetindendir mubtedâ hazfi yâhûd haber hazfi.Kaçan نِعْمَ رَجُلًا desen نِعْمَ kelimesin mu’arref bi’l-lâm olan الرَّجُلُ ü muzmer kılıp onu رَجُلًا kavli ile tefsîr edersin, zîrâ نِعْمَ ve بِئْسَ kelimesinin fâ’ili yâ elif lâm’la mu’arref olan kelimedir yâhûd elif lâm’la mu’arref olana muzâf olan kelimedir, lâkin elif lâm’dan murâd ta’rîf-i cinstir, ta’rîf-i 'ahdî değildir veyâhûd mezbûrların fâ’ili şol zamîr-i mübhemdir ki onu nekire-i mansûbe tefsîr eder, نِعْمَ kelimesinin tahtında müstetir olan zamîr-i mübhem oldukta.Pes hakîkatte fâ’l نِعْمَ رَجُلًا زَيْدٌ de رَجُل olur ve bi’l-cümle نِعْمَ ve بِئْسَ kelimelerinde fâ’il nekire olmak gerek yâ sûreten veyâhûd ma’nen fâ’il-i mezbûr haber olduğundan ötürü, zîrâ نِعْمَ الرَّجُلُ زَيْدٌ hakîkatte زَيْدٌ رَجُلٌ جَيِّدٌ mesâbesindedir. Ve bu makâmda ‘ibâret-i sıhâh’ta nev’-i iglâk olup nüsah-ı sıhâh tasarruf-ı nüssâhla ihtilâf üzere olduğu için sâhib-i Muhtâru’s-sıhâh ve sâhib-i surâh halline müteveccih olmamışlardır. Ve نِعْمَ ve بِئْسَ kelimelerin 'ilm ve ‘ilmin gayrı ma’rife ki onda nev’-i ibhâm olmaya vely etmezve onlara zamîr muttasıl olmaz, meselâ نِعْمَ زَيْدٌ demezler ve اَلزَّيْدُونَ نِعْمُوا demezler.