Şârih der ki شَرٌّ [şerr] mukâbilidir. Ba’zılar خَيْرٌ [hayr]ı mutlakan halkın meyl ve ragbet ve muhabbet eylediği nesne ile ta’rîf eylediler, 'akl ve 'ilm ve mâl ve 'adl ve ihsân gibi. Ve mü’ellifin Basâ’ir’de beyânına göre خَيْرٌ [hayr] vech-i meşrûh üzere cümlenin ragbet eylediği nesneden ‘ibârettir ve iki nev’ üzeredir: Biri hayr-ı mutlaktır ki fî-külli hâlin ve 'inde külli ehadin mergûb ve mahbûb olandır, cennet gibi; kezâlik شَرٌّ [şerr] dahi bu gûnedir, cehennem gibi. Sânî hayr-ı mukayyeddir ki bir adam 'indinde hayr olan 'inde’l-âher şerr olur, mâl-ı kesîr gibi. Ve خَيْرٌ [hayr] ve شَرٌّ [şerr] kelimeleri iki gûne isti’mâl olunur: Biri ism olurlar, niteki zikr olundu. Sânî vasf olup ef’al-i tafdîl ile mukadder olurlar; yukâlu: هَذَا خَيْرُ مِنْهُ وَشَرٌّ مِنْهُ أَيْ يَفْضُلُهُ يَعْنِي تَقْدِيرُهُ أَفْعَلُ مِنْهُ Ve ism-i fâ’il ma’nâsına müsta’mel olurlar ki tafdîl murâd olmaz, nahvu: اَلصَّلاَةُ خَيْرٌ مِنَ النَّوْمِأَيْ هِيَ ذَاتُ خَيْرٍ وَفَضْلٍ يَعْنِي جَامِعَةٌ لِذَلِكَ Ve Benû ‘Âmir lügatinde hemze ile ef’al-i tafdîl olarak müsta’meldir; yukâlu: هَذَا أَخْيَرُ مِنْ هَذَا أَوْ أَشَرُّ مِنْهُİntehâ. Ve خَيْرٌ [hayr] Mâla ıtlâk olunur; yukâlu: خَيْرٌ كَثِيرٌ أَيْ مَالٌ كَثِيرٌ Ve at kısmına ıtlâk olunur, hattâ cebhesindeki غُرَّةٌ [gurret]e صَبَاحُ الْخَيْرِ [sabâhu’l-hayr] ta’bîr olunur. Ve kesîrü’l-hayr ve’n-nef’ olan adama ıtlâk olunur, niteki خَيِّرٌ [hayyir] dahi denir, teşdîd ile كَيِّسٌ [keyyis] vezninde. Pes خَيْرٌ [hayr] bu ma’nâda bundan muhaffeftir, مَيِّتٌ [meyyit] ve مَيْتٌ [meyt] lafzları gibi; bunun cem’i أَخْيَارٌ [ahyâr] ve خِيَارٌ [hiyâr] gelir hâ’nın kesriyle. 'İnde’l-ba’z muhaffef olan cemâl ve مِيْسَمٌ [miysem] ve hüsn-i kıyâfet makûlesi sıfat-ı zâhire ile; ve müşedded olanı dîn ve salâh ve takvâ makûlesi sıfat-ı ma’neviyye ile muttasıf olanda müsta’meldir. Ve خَيْرٌ [hayr] kelimesinin mü’ennesinde خَيْرَةٌ [hayret] denir hâ’yla; yukâlu: إِمْرَأَةٌ خَيْرَةٌ أَيْ فَاضِلَةٌŞârihin beyânına göre cem’i خَيْرَاتٌ [hayrât] gelir, بَيْضَةٌ [beydat] ve بَيْضَاتٌ [beydât] gibi. Ve Tefsîru’l-'Uyûn’da İbn 'Abbâs hazretlerinden mervîdir ki خَيْرٌ [hayr] mâddesinin ma’nâsı 'ilmullâha muhavveldir, zîrâ ihâtası mümkin değildir. İntehâ. Ve خَيْرٌ [hayr] Esâmîdendir: Mansûr b. hayr el-Mâlikî ve Ebû Bekr b. hayr el-İşbîlî muhaddislerdir. Kezâlik Sa’du’l-hayr muhaddistir. Ve خَيْرٌ [hayr] Masdar olur, bir adam sâhib-i hayr olmak ma’nâsına; yukâlu: خَارَ الرَّجُلُ يَخِيرُ خَيْرًا إِذَا صَارَ ذَا خَيْرٍ ve tekûlu: خَارَ اللهُ لَكَ فِي الْأَمْرِ أَيْ جَعَلَ لَكَ فِيهِ الْخَيْرَ Ve خَيْرٌ [hayr] Ef’al-i tafdîl olarak isti’mâl olur; tekûlu: هُوَ خَيْرٌ مِنْكَ كَمَا تَقُولُ أَخْيَرُ مِنْكَ Hemze ile isti’mâli Benû 'Âmir lügatidir, niteki zikr olundu. Ve خَيْرٌ [hayr] Ef’al-i tafdîl olduğu gibi fi’l-i ta’accüb dahi olur; yukâlu: مَا خَيْرَ اللَّبَنَ كَمَا يُقَالُ مَا أَخْيَرَهُ وَيُقَالُ مَا شَرَّهُ كَمَا يُقَالُ مَا أَشَرَّهُ Gerek tafdîl ve gerek ta’accübde hemzelerin hazf ve isbâtları lügâta mebnîdir, niteki zikr olundu. Ve tekûlu’l-'Arab: إِنَّكَ مَا وَخَيْرًا أَيْ مَعَ خَيْرٍ أَيْ سَتُصِيبُ خَيْرًا Bunun aslı إِنَّكَ مَا تَلْبَثُ تَكُونُ وَخَيْرًا idi ki vâv, مَعَ ma’nâsınadır, kesret-i isti’mâlden fi’ller hazf olundu.