Mü’ellifn Basâ’ir’de beyânına göre ذِكْرٌ [zikr] mâddesiyle ba’zen şol hey’et-i nefsiyye murâd olur ki onunla insân kesb eylediği ma’rifeti hıfz eylemek mümkin olur. Pes bu ma’nâda حِفْظٌ [hifz] ile mürâdiftir, lâkin حِفْظٌ [hifz] kalbde ihrâzı ve ذِكْرٌ [zikr] istihzârı i’tibârıyladır. Ve ba’zen bir şey’in kalbe yâhûd kavl ve lisâna hâzır olmasına ıtlâk olunur. Bu cihetle ذِكْرٌ [zikr] ikidir: biri ذِكْرٌ بِالْقَلْبِ [zikr bi’l-kalb] ve birisi ذِكْرٌ بِاللِّسَانِ [zikr bi’l-lisân]dır derler. Ve her biri iki gûnedir: ذِكْرٌ عَنْ نِسْيَانٍ [zikr 'an-nisyân] ve ذِكْرٌ عَنْ لاَ نِسْيَانٍ [zikr 'an lâ nisyân]dır ki idâme-i hıfz u ezberden 'ibârettir. Ve ذِكْرٌ بِاللِّسَانِ [zikr bi’l-lisân] Türkîde anmak ve yâd eylemek ile ta’bîr olunur. Ve mecâzen sît ve şöhret ve şeref ve şânda isti’mâl olunur. Ve ذِكْرَى [zikrâ] dahi masdar ve ism dahi olur ve bu ذِكْرٌ [zikr]den eblagdır ki kesret-i zikr ma’nâsınadır. İntehâ. Ve ذِكْرٌ [zikr] Lisâna cârî olan şey’e denir.

اَلذُّكْرُ [ez-zukr] (zâl’ın zammı ve kesriyle) Bir nesneyi der-hâtır edip yâd eylemeğe denir ki ismdir; yukâlu: مَا زَالَ مِنِّي عَلَى ذِكْرٍ أَيْ تَذَكُّرٍ Şârih der ki ba’zılar meksûreyi lisâna ve mazmûmeyi kalbe tahsîs eylediler. Mü’ellifin beyânına göre müşterek olur ve kavl-i evvel Ferrâ’ kavlidir.

اَلذَّكَرُ [ez-zeker] (fethateynle) Erkeğe denir ki أُنْثَى [unsâ] mukâbilidir, Fâriside ner denir. Cem’i ذُكُورٌ [zukûr] ve ذُكُورَةٌ [zukûret] gelir zâl’ların zammıyla ve ذِكَارٌ [zikâr] ve ذِكَارَةٌ [zikâret] gelir zâl’ların kesriyle ve ذُكْرَانٌ [zukrân] gelir zâl’ın zammıyla ve ذِكَرَةٌ [zikeret] gelir, عِنَبَةٌ ['inebet] vezninde. Ve ذَكَرٌ [zeker] Âlet-i tenâsüle ıtlâk olunur ki kıvâm-ı ذُكُورَةٌ [zukûret]tir. Cem’i ذُكُورٌ [zukûr] gelir ve مَذَاكِيرُ [mezâkîr] gelir gayr-i kıyâs üzere. Ve ذَكَرٌ [zeker] Demirin pek أَيْبَسُ [eybes] ve أَجْوَدُ [ecved]ine denir ki erkek demir ve çelik ve Dimaşkî ta’bîr olunur, Fârisîde pûlâd ve mu’arrebinde فُولاَذٌ [fûlâz] derler.

اَلذِّكْرُ [ez-zikr] (zâl’ın kesriyle) ve اَلتَّذْكَارُ [et-tezkâr] (tâ’nın fethiyle) Bir şeyi unutmayıp hâtırda tutmak ma’nâsınadır; yukâlu: ذَكَرَ الشَّيْءَ ذِكْرًا وَتَذْكَارًا مِنَ الْبَابِ اْلأَوَّلِ إِذَا حَفِظَهُ

اَلذَّكْرُ [ez-zekr] (شَكْسٌ [şeks] vezninde) ve اَلذَّكُرُ [ez-zekur] (نَدُسٌ [nedus] vezninde) ve اَلذَّكِيرُ [ez-zekîr] (أَمِيرٌ [emîr] vezninde) ve اَلذِّكِّيرُ [ez-zikkîr] (سِكِّيتٌ [sikkît] vezninde) Sâhib-i ذِكْرٌ [zikr] ya’nî sît ve nâm ve şeref ve şân yâhûd kuvvet-i hâfıza sâhibi adama denir; sîgaların tefâvütü ma’lûmdur.

iz. ar. cm: zükûr. 1. Erkek, insan ve hayvanın erkeği: [bu manada müfredi zebân-zed değildir] Bu vakfın tevliyeti evlâd-ı zükûra intikâl eder. 2. Uzv-i recüliyyet, âlet-i tenâsül-i zükûr.

(a. i. c. : ezkâr) : 1) anma, anılma.

(a. i. c. : zikâr, zikâre, zük-rân, zükûr) : 1) erkek. 2) erkeklik organı.

(a. i.) : yürekte olan düşünce.

اَلذَّكْرُ [ez-zekr] (شَكْسٌ [şeks] vezninde) ve اَلذَّكُرُ [ez-zekur] (نَدُسٌ [nedus] vezninde) ve اَلذَّكِيرُ [ez-zekîr] (أَمِيرٌ [emîr] vezninde) ve اَلذِّكِّيرُ [ez-zikkîr] (سِكِّيتٌ [sikkît] vezninde) Sâhib-i ذِكْرٌ [zikr] ya’nî sît ve nâm ve şeref ve şân yâhûd kuvvet-i hâfıza sâhibi adama denir; sîgaların tefâvütü ma’lûmdur.